Γράφει ο Νίκος Μέρτζος στη σελίδα 90 του βιβλίου του: "Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αλέξανδρου Λ. Ζάννα, γαμπρού της Πηνελόπης Δέλτα, Βουλευτού Θεσ/νίκης και έπουργού Αεροπορίας της Κυβέρνησης Βενιζέλου, ο Γεν. Πρόξενος Θεσ/νίκης και ιθύνων νους του (Μακεδονικού) αγώνα Λάμπρος Κορομηλάς του είπε:
"Αν δεν είχα τους κουτσόβλαχους, δεν θα μπορούσα να βγάλω πέρα κατ' αυτόν τον τρόπο τον Μακεδονικό αγώνα". Δεν θα αμφισβητήσω την αξιοπιστία του Α. Ζάννα. Θεωρώ ότι η φράση αυτή λέχθηκε από τον Λάμπρο Κορομηλά. Είμαι όμως βέβαιος ότι δεν λέχθηκε μόνο αυτή η φράση. Εξηγώ στη συνέχεια που στηρίζω τη Βεβαιότητα μου αυτή. Και πιστεύω ότι θα συμφωνήσει μαζί μου κάθε καλόπιστος αναγνώστης. Προ της παράθεσης των επιχειρημάτων μου είναι επιβεβλημένη μια άλλη παρατήρηση.
Τιμά ιδιαίτερα το συγγραφέα η διάκριση που επιχειρεί μεταξύ αυτών των Βλαχοφώνων Ελλήνων, των οποίων πλέκει το εγκώμιο ο Λάμπρος Κορομηλάς και οι οποίοι αποτελούν και τη μεγάλη, τη συντριπτική πλειοψηφία των Βλάχων της Ελλάδος, με τους ολίγους Βλάχους, που όπως γράφει ο Νίκος Μέρτζος: "ενσωματωμένοι στη χρυσοφόρο ρουμάνικη προπαγάνδα συνεργάσθηκαν εναντίον των Ελλήνων Μακεδομάχων με τους Βουλγάρους. Βλάχος, επι παραδείγματι, ήταν ο τρομερός Βοεβόδας των κομιτατζήδων Μήτρο Βλάχο που παγίδευσε τον Παύλο Μελά και οδήγησε παραπλανητικά τον Τούρκικο στρατό στην εξόντωση του εθνομάρτυρα. Βλάχοι επίσης παγίδευσαν στο Βέρμιο μαζί με τους κομιτατζήδες του Βοεβόδα Ζλατάν τον αγνό καπετάν Τέλο Άγρα από τους Γαργαλιάνους". Και δικαιούνται κάθε τιμή και έπαινο οι Λαρισαίοι επιστήμονες Βλάχοι Στ. Κωνσταντίνου, Γαργαλάς, Κατσιλέρος, Ρούσας, Νικ. Ράπτης, Τζήμας, Νίκος Διον. Ράπτης (νουνός μου), Κίκας, Χατζημπύρος και άλλοι που υπό τον μεγάλο πατριώτη, τον ευπατρίδη Ευάγγελο Αβέρωφ, το θρυλικό δραπέτη των ιταλικών στρατοπέδων Ελ. Γκρέκο, επέτυχαν τη διάλυση της Λεγεώνας των Βλάχων και τη διάλυση στη γένεση του, του "Πριγκιπάτου της Πίνδου". Και ναι μεν εκείνοι εισέπραξαν για τις ηρωικές τους πράξεις ξυλοδαρμούς, προπηλακισμούς και εξορίες από τους λεγεωνάριους και τους κατακτητές, μένουν όμως τα ονόματα τους στην ιστορία γραμμένα με χρυσά γράμματα, γιατί διέσωσαν την τιμή και την εθνική αξιοπρέπεια του Βλαχόφωνου στοιχείου της πατρίδας μας.
Η αναφορά μου όμως στη φράση του Λάμπρου Κορομηλά και στο Μακεδόνικο αγώνα, που συνέχεια του ήταν η προδοτική συμπεριφορά των ρουμανιζόντων Βλάχων της Λεγεώνας των Βλάχων και του Πριγκιπάτου της Πίνδου, δεν γίνεται για να γίνουν συγκρίσεις και να εξαρθεί η εθνική προσφορά ενός ελληνικού φύλου του Σαρακατσιάνικου έναντι, του βλαχόφωνου. Και αυτό γιατί είναι σημαντική η προσφορά και του ενός και του άλλου. Και για την προσφορά αυτή όπως και σ' άλλο σημείο την μελέτης μου αυτής γράφεται δεν υπάρχει και δεν πρέπει να υπάρχει "γραδόμετρο". Η αναφορά μου αποσκοπεί να παρουσιάσει όλη την έκταση της ιστορικής αλήθειας. Να γίνει γνωστή και η συμμετοχή και η συμβολή στον τιτάνιο εκείνο εθνικό αγώνα και των Σαρακατσιαναίων. Και η αφορμή δίδεται με την παραπομπή του Νίκου Μέρτζου στην ανωτέρω φράση του Γενικού Πρόξενου Θεσ/νικης Λάμπρου Κορομηλά για την ηρωική εκείνη εποποιία της πατρίδας μας.
Γράφει λοιπόν ο Λάμπρος Κορομηλάς με το ψευδώνυμο του Άθως σε μυστικό γράμμα προς τον Κ.Ι. Μαζαράκη - Καπετάν Ακρίτα, αποδίδοντας τη συντριβή του αντάρτικου σώματος του Σπυρομήλιου (Μπούα - Αθάλη) στην έλλειψη καταλλήλων ευταξιών (πληροφοριοδοτών - αγγελιοφόρων - συνδέσμων) και συνιστά. ... "Αλλά θα προετίμων όπως σεις οι ίδιοι ενεργήσετε παρά τοις εκεί Σαρακατσαναίοις δια να έχετε ανθρώπους ιδικούς σας" (Κ. Μαζαράκης - Αινιάν "Ο Μακεδόνικος Αγών Θεσσαλονίκης", σελ. 96), και σύμφωνα με τις υποδείξεις του Λ. Κορομηλά "τα καλύβια (του Σαρακατσιάνου) Σουλτογιάννη" (βρίσκονται στην περιοχή Μορίχοβου) οργανώθηκαν και απετέλουν Κέντρον Ελληνικού Αγώνος"
Ο Κ. I. Μαζαράκης - Αινιάν στις Αναμνήσεις του από τον "Μακεδόνικος Αγων" Θεσ/νίκη 1963 σελ. 54 γράφει:
"Οι Σαρακατσαναίοι ... εμπνέουν εμπιστοσύνην, εν αντιθέσει με τους βλαχόφωνους, οίτινες ζώντες την αυτήν ζωήν, διακρίνονται δια την πονηρίαν των, και το φιλοχρήματο, έχοντες όμως και αυτοί τας αρετάς της ευφυΐας και της γεναιότητος. Εις τους Σαρακατσαναίους, λοιπόν, είχομεν απεριόριστον εμπιστοσύνην. Αυτούς εχρησιμοποιήσαμεν ως πρώτα γιατάκια και εις το Βέρμιον και Μορίχοβον".
Ο βιογράφος του Κώστα Γαρέφη Κώστας Λιάπης, στο ΒιΒλίο του "Ο καπετάν Κώστας Γαρέφης" - Αθήνα 1979 σελ. 76 γράφει: "...Δεν θα ήταν μάλιστα διόλου υπερβολή αν υποστηρίζαμε πως χωρίς τους Σαρακατσαναίους των Μακεδόνικων βουνών, δεν θα μπορούσαν ίσως να σταθούν καθόλου τα ελληνικά αντάρτικα σώματα στην Μακεδονία ...Για τους Μακεδονομάχους μας οι Σαρακατσιάνοι διεκδικούν επάξια τίτλους υψίστης εθνικής τιμής για την ανεκτίμητη συμβολή τους στη διάσωση της Μακεδονίας απ’ τ' αρπαχτικά νύχια των Βουλγάρων και των Πανσλαυιστών".
Ο στρατηγός Α. Κ. Ανεστόπουλος ομολογεί (Μακεδόνικος Αγών 1903 - 1908 Β' τόμος Θεσ/νίκη 1969 σελ. 362) πως: "Όλοι οι κτηνοτρόφοι Σαρακατσιάνοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά κατά την περίοδο του Μακεδονικού αγώνα 1903-1908 ειργάσθησαν πολυτρόπως, ενισχύσαντες τα ελληνικά αντάρτικα σώματα ως τροφοδότες, οδηγοί, αλλά και ως ένοπλοι. Άνευ αυτών θα ήτο δύσκολος η εξόντωσης των σλαυικών συμμοριών".
Στην έκδοση του Γενικού Επιτελείου Στρατού - Δ/νση Ιστορίας Στρατού - "Ο Μακεδόνικος Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα" (1979 σελ. 177) αναφέρονται: "Οι Σαρακατσαναίοι ήσαν ακέραιοι και γνήσιοι Έλληνες και Ελληνόφωνοι και έζων διεσπαρμένοι εφ' ολοκλήρου του Αίμου. Εις την Κεντρικήν Μακεδονίαν περίφημα ήσαν αι Σαρακατσάνικοι οικογένειαι των Σουλτογιανναίων και των Καπουλαίων, αι οποίαι υψίστας υπηρεσίας προσέφερον εις τον Ελληνικόν Αγώνα". ,
Το σώμα του Καπετάν Τσόντου (Βάρδα) το Μάιο του 1907 "... μόνον επί των Σαρακατσαναίων ηδύνατο να στηριχθή ... βοηθούμενο υπό των Σαρακατσαναίων και μερικά υπό των εντοπίων εισήλθεν εις τα ανατολικά Κορέστια" (ΓΕΣ - Α/νση Ιστορίας Στρατού - Ο Μακεδόνικος Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα" σελ. 254)
Στο σώμα του ηρωικού Καπετάν Μπρούφα ήταν και ο Σαρακατσιάνος Γιάννος Γεωργαντάς, τσέλιγκας γνωστός ... πορεύθηκε στις το Βέρμιο με οδηγούς Σαρακατσάνους τσοπάνηδες ... «.
«Διάφορες τοπικές ελληνικές μικροομάδες δεν έπαυαν να δρουν, στις του Σαρακατσάνου Γ. Καταραχιά στις ορεινές περιοχές Σινιάτσικου – Καιμακτσαλάν – Μορίχοβου, ο οποίος είχε γίνει ο φόβος και ο τρόμος των βουλγαροφρόνων και ρουμανιζόντων (Κ. I. Μαζαράκης ενθ. Ανωτ. Σελ. 48 και «Μακεδόνικος Αγών –Παύλου Τσάμη Θες/νίκη 1975 σελ. 67)
Ανάμεσα στα παλληκάρια του Παύλου Μελά ήταν και ο Σαρακατσιάνος Γιάννος Τσακνάκης (Π. Τσάμης Μακεδονικός Αγών σελ. 187) από την Μαλαθριά (Διον) Πιερίας. ... η τροφοδοσία του σώματος του Π. Μελά γινόταν από τους Σαρακατσιάνους ... την επομένη το σώμα πορεύθηκε με οδηγούς και πάλι Σαρακατσάνους τσομπαναραίους. (Π. Τσάμη ενθ. ανωτέρω).
Ο Γ. Μόδης στη σελ. 306 του Βιβλίου του "Μακεδόνικος Αγών και Νεώτερη Μακεδόνικη Ιστορία" γράφει: "... στις 16 Ιουλίου 1906 το σώμα του ανθ/γου Τσολακόπουλου (Ρέμπελου) συγκρούσθηκε με συμμορία κομιτατζήδων στην περιοχή της Γραδένιστας (σήμερα είναι σέρβικο χωριό, μάλλον Σκοπιανό) και στη φυγή τους κτυπήθηκαν από τους Σαρακατσιαναίους του Σουλτογιάννη".
Την 1η Μαΐου 1905 ο Α. Κορομηλάς σε απόρρητο έγγραφο του προς τον Κων/νο Μαζαράκη - Αινιάν, αρχηγό του Μακεδονικού αγώνα, έγραφε σε ποιους Σαρακατσιάνους και πόσα όπλα στην κάθε στάνη μοιράσθηκαν για να μπορούν να συνδράμουν και ένοπλα τα αντάρτικα σώματα, αν παρίστατο ανάγκη (σελ. 89)
Τέλος γνωστός είναι ο θάνατος του Σαρακατσιάνου Κώστα Γαρέφη σε σαρακατσιάνικα καλύβια, όπου οδηγήθηκε από Σαρακατσιάνους, για να επιτεθεί και να φονεύσει του Βούλγαρους κομιτατζήδες Καρατάσο και Λούκα.
Ο Λάμπρος Κορομηλάς επομένως: α) με την Βαθιά και την πλήρη προσωπική του γνώση και πεποίθηση για την προσφορά των Σαρακατσαναίων στον Μακεδονικό Αγώνα, με την πληροφόρηση που είχε από όλους τους Καπεταναίους των ελληνικών αντάρτικων σωμάτων και των κατοίκων των χωριών και των πόλεων της μαρτυρικής Μακεδονίας μας, β) με τη σοβαρότητα και την υπευθυνότητα που του επέβαλε η υπεύθυνη και καίρια θέση του αξιώματος που κατείχε και γ) με την εγνωσμένη ακεραιότητα του χαρακτήρα του που δεν του επέτρεπε άδικες διακρίσεις σε βάρος των πρωταγωνιστών του θρυλικού εκείνου αγώνα, των Σαρακατσιαναίων δηλαδή, δεν ήταν δυνατόν να πλέξει το εγκώμιο των Κουτσόβλαχων και να μη πει τίποτε, να μην εξάρει και τη συμμετοχή και την συμβολή στον αγώνα και των Σαρακατσαναίων, των "ιδικών των ανθρώπων" για τα αντάρτικα σώματα, των οποίων τα καλύβια είχαν γίνει το "Κέντρον του Ελληνικού Αγώνα".
Ο διπλωμάτης Λ. Κορομηλάς δεν θα έκανε καμιά διάκριση σε βάρος των Σαρακατσιάνων αγωνιστών του Μακεδονικού έπους, του Γιάννη Γεωργαντά, του Γιάννη Τσακνάκη, του Γ. Καταραχιά, του Κώστα Γαρέφη και του άλλου επώνυμου και ανώνυμου σαρακατσιάνικου πλήθους, που έδωσε το αίμα του, την ψυχή του στον υπέρ πάντων αγώνα εκείνο.
Είναι πολύ φυσικό ο βλαχόφωνος Αλεξ. Ζάννας από το Λειβάδι του Ολύμπου να θυμηθεί και να μεταφέρει ό,τι αφορούσε τη δική του τη γενιά. Αδικείται όμως ο Λ. Κορομηλάς όταν του αποδίδεται μια τόσο μονομερής και εξωπραγματική άποψη και αδικούνται πιο πολύ όσοι του συμπαραστάθηκαν στο δύσκολο, εθνοσωτήριο όμως αγώνα εκείνο.
Ακολουθεί η αντίκρουση μερικών απόψεων του Νίκου Μέρτζου ως προς την δήθεν βλαχόφωνη καταγωγή ορισμένων αγωνιστών της προεπαναστατικής της περιόδου και της εθνικής μας παλιγγενεσίας.
Από το βιβλίο του Νίκου Κατσαρού, «Σαρακατσιάνοι και Αρμάνοι – Οι Βλάχοι»