Στην ανθρώπινη ιστορία, η «ηλιθιότητα» δεν έλειψε ποτέ. Υπήρχε πάντοτε ένα ποσοστό ανθρώπων με περιορισμένες αντιληπτικές ικανότητες, με αδυναμία κριτικής σκέψης ή με τάση προς επιπόλαιες συμπεριφορές. Η διαφορά δεν βρίσκεται τόσο στην ύπαρξή τους, όσο στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία τους αντιλαμβανόταν και τους τοποθετούσε στο συλλογικό της πλαίσιο. Παλαιότερα, οι κοινωνίες λειτουργούσαν με σαφή ιεραρχία και με αυστηρά φίλτρα διάκρισης. Ο «ηλίθιος» ήταν αναγνωρίσιμος. Δεν είχε φωνή σε σοβαρές αποφάσεις, δεν μπορούσε εύκολα να επηρεάσει τους άλλους και συχνά η θέση του οριζόταν από την κοινότητα.
Παράλληλα, η κοινωνία αναγνώριζε και μια ιδιότυπη χρησιμότητά τους. Από την κωμική εκτόνωση μέχρι τη συμμετοχή σε απλές, επαναλαμβανόμενες εργασίες. Ο ρόλος τους, έστω και περιοριστικός, είχε ενσωματωθεί στο κοινωνικό σύνολο.
Σήμερα, με την ψηφιακή εποχή και ιδιαίτερα με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι παραδοσιακοί φραγμοί έχουν καταρρεύσει. Ο καθένας έχει πρόσβαση σε ένα βήμα που κάποτε ήταν προνόμιο λίγων. Μπορεί να εκφέρει άποψη, να την αναπαράγει, να τη διαδώσει σε μαζική κλίμακα. Έτσι, η «ηλιθιότητα» δεν παραμένει πλέον περιθωριοποιημένη, αποκτά δημόσιο χώρο, αυτοπεποίθηση και, το σημαντικότερο, την ψευδαίσθηση ότι είναι ισότιμη με την κριτική σκέψη.
Αυτό έχει διπλό αποτέλεσμα:
1. Σύγχυση του κοινού – πολλοί δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν το έγκυρο από το αβάσιμο.
2. Κανονικοποίηση της ανοησίας. Όσο οι ηλιθιότητες ακούγονται δίπλα σε επιχειρήματα, τόσο αποκτούν μια ψευδονομιμοποίηση.
Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία πιο ευάλωτη στη δημαγωγία, στη συνωμοσιολογία και στην παραπληροφόρηση.
Η λύση δεν μπορεί να είναι η φίμωση. Ζούμε σε εποχή ελευθερίας του λόγου, και αυτό είναι αδιαπραγμάτευτο. Ωστόσο, χρειάζεται η ανάπτυξη νέων «φίλτρων» – όχι με τη μορφή λογοκρισίας, αλλά ως παιδεία, κριτική σκέψη και καλλιέργεια διαύγειας. Ο πολίτης του 21ου αιώνα πρέπει να μάθει να αναγνωρίζει, να ξεχωρίζει και να μη δίνει ισότιμο βάρος σε κάθε άποψη.
Χρήστος Ξηρομερίτης